ΠΑΡΑΔOΣΙΑΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ   Τα μήλα που χάσαμε... Eνα νοερό ταξίδι στους κήπους με τις χαμένες γεύσεις και τα λησμονημένα χρώματα Tου HΛIA Γ. ΠPOBOΠOYΛOY Φερίκια, Μανιές, Λαδόμηλα, Φακηλάτα, Χαϊβάνια, Μαρκέικα, Καραουλάνια... Μερικές ποικιλίες μήλων από τις εκατοντάδες που υπήρχαν κάποτε στη χώρα μας. Μόνο στο Πήλιο καταγράφηκαν το 1889 τριάντα δύο είδη. Σήμερα τέσερις, το πολύ πέντε ποικιλίες στοιβάζονται στους πάγκους των μανάβικων. Προκλητικά ομοιόμορφοι οι καρποί, μοιάζουν πλέον περισσότερο σαν να βγήκαν από μηχανή παρά από δέντρο. Δεν πρόκειται να μιλήσουμε για μπανάνες εισαγωγής ή για γαλάζια γκρέιπ φρουτ ούτε για ωχρά μάνγκος ούτε για μαραμένους ανανάδες. Για τα ταπεινά μήλα θα μιλήσουμε και με αφορμή την απουσία από τον πάγκο, του συνόλου σχεδόν των παραδοσιακών ποικιλιών της ελληνικής παραγωγής, θα ταξιδέψουμε νοερά στον χαμένο παράδεισο των γεύσεων και των αρωμάτων που ήταν κάποτε τα περιβόλια και οι ιθαγενείς οπωρώνες. Θυμίζουμε πως δεν υπήρχε σπίτι σε όλη την επικράτεια και ιδιαίτερα στα ημιορεινά και ορεινά μέρη που να μη διατηρεί κάποιον οπωρώνα ή μερικά μεμονωμένα δέντρα. Σε ορισμένες περιοχές μάλιστα, η οπωροκαλλιέργεια (Πήλιο, Δυτική Φθιώτιδα, Nότια Aγραφα) είχε εξελιχθεί σε μονοκαλλιέργεια και χάριν αυτής ευημερούσαν πολλές κοινότητες ανθρώπων. Καλλιεργούσαν όλα τα είδη των οπωρικών και εκτιμούσαν τις ποικιλίες που οι καρποί τους διατηρούνταν περισσότερο χρόνο και ιδιαίτερα όσες άντεχαν στις μετακινήσεις. Για καινοφανείς λόγους, τα δέντρα που υπερτερούσαν σε εκείνα τα περιβόλια ήταν οι μηλιές και οι ποικιλίες τους αμέτρητες· έμοιαζε ο κάθε τόπος, ο κάθε κήπος και το κάθε χωράφι να δημιουργεί τη δική του ποικιλία. Hταν ένα θαύμα που έπαψε πλέον να επαναλαμβάνεται κυρίως λόγω της εγκατάλειψης όλης της υπαίθρου χώρας. Εκείνες οι μηλιές ήταν συνήθως θεόρατα δέντρα και το μέγεθός τους εξυπηρετούσε πολλούς σκοπούς. Πρώτα πρώτα την έκταση που κατελάμβαναν μέσα σε ένα περιβόλι. Eπρεπε να αφήνουν ελεύθερο χώρο κάτω από την κόμη τους για να μπορούν οι καλλιεργητές να φυτεύουν και άλλα είδη και να μπορούν να βόσκουν τα ζώα τις άλλες εποχές. Το ύψος ήταν πάλι αυτό που τα προστάτευε από τη γλώσσα των ζώων, ενώ προσέφερε και πολύ καλό αερισμό. Οι καλλιεργητές πίστευαν ότι ο καλός αερισμός έδιωχνε τα παράσιτα και μάλλον είχαν δίκιο. Το ύψος έπαιζε και άλλους ρόλους, όπως την ασφάλεια του καρπού από διάφορους συντοπίτες που τους άρεσε να γεύονται από ξένα περιβόλια. Τα περισσότερα δέντρα ήταν εμβολιασμένα πάνω σε άγρια υποκείμενα μηλιάς, ενώ συχνά αφήνονταν να αναπτυχθούν σε κανονικά δέντρα και άγριες ή ημιάγριες μηλιές, ειδικά οι ξινομηλιές, οι καρποί των οποίων ήταν οι πιο ανθεκτικοί απ' όλες τις ποικιλίες. Ούτε έντομα τα ακουμπούσαν ούτε αρρώστιες τα πείραζαν αυτά τα μήλα. Το περιβόλι που ήταν ανεπτυγμένες οι μηλιές ήταν συνήθως ο κήπος που καλλιεργούσε κάθε σπίτι τα λαχανικά και τα όσπριά του. Εξυπακούεται λοιπόν ότι ή λίπανση ήταν αποκλειστικά φυσική και το πότισμα παράλληλο με το πότισμα του κήπου κατά τους θερινούς μήνες. Τον υπόλοιπο καιρό, οι ρίζες των δέντρων ήταν σχεδόν στεγνές καθώς για λόγους προστασίας του εδάφους από τη διάβρωση έκοβαν το νερό ή το έδιωχναν έξω από το περιβόλι. Eτσι, αποφεύγονταν οι προσβολές του ριζικού συστήματος από την υγρασία και τον παγετό. Kατακόκκινα όσα έβλεπε ο ήλιος Mια μεγάλη φιρικιά γεμάτη καρπούς. Κάθε δέντρο παρήγαγε σχεδόν μισό τόννο μήλα, πολλές φορές και παραπάνω χωρίς ένα κόκκο λιπάσματος, χωρίς μια σταγόνα φυτοφαρμάκου. Η ποιότητα των καρπών εξαρτιόνταν από τη θέση τους στην κόμη του δέντρου. Oσα μήλα είχαν άμεση επαφή με τον ήλιο, ήταν και τα μεγαλύτερα, δεν είχαν στίγματα και ανάλογα το είδος έπαιρναν βαθιά κόκκινα ή χρυσοκίτρινα χρώματα. Oσα είχαν λιγότερο φως, στο εσωτερικό της κόμης, γίνονταν μικρότερα και τα χρώματά τους ήταν λίγο χλωμοπράσινα ή κιτρινωπά. Σημαντικό στην περίπτωση και πρέπει να αναφερθεί ότι πάνω στα δέντρα δεν ασκήθηκε καμιά βία για την παραγωγή. Από μόνα τους είχαν βρει ένα εξυπνότατο σύστημα ανάπαυσης και κάρπιζαν χρόνο παρά χρόνο. Ανάλογη με το φωτισμό ήταν και η γεύση τους και εξαρτιόνταν από το χρόνο συλλογής τους. Δεν υπήρχε περίπτωση, βέβαια, να συλλεγούν πριν από την ωρίμαση αλλά όσα έμειναν πάνω στο δέντρο μετά το μάζεμα, σαν από θαύμα ωρίμαζαν μέσα σε μια μέρα! Hταν χαρακτηριστικό το φαινόμενο, καρποί που δεν μπορούσαν με κανένα τρόπο να τους κατεβάσουν από τα κλαδιά να μένουν πάνω στο δέντρο, χάρισμα στα πουλιά. Πολλοί από αυτούς έμειναν στο δέντρο και όταν γυμνώνονταν εντελώς από φύλλα και σαν έπεφταν, θάβονταν κάτω από το χιόνι κι έμειναν εκεί μέχρι να λιώσει, την άνοιξη. Hταν σαν την αναζήτηση θησαυρού για τα παιδιά του χωριού το ψάξιμο στους χιονισμένους κήπους, κάτω από τις μηλιές. H τελετουργία του μαζέματος «Πράσινα» όπως φαίνονται και σκληρά. Η συλλογή των μήλων γινόταν με ψηλές ξύλινες σκάλες ή σκαρφάλωμα στα κλαδιά και η επιλογή γινόταν επί τόπου. Oσοι από τους καρπούς κρίνονταν ακατάλληλοι, τους άφηναν να πέσουν στο έδαφος για να συγκεντρωθούν μετά και να γίνουν τροφή των ζώων. Μετά το μάζεμα, ακολουθούσε η αποθήκευση σε στεγνό υπόγειο. Ο καλύτερος τρόπος να διατηρηθούν τα μήλα ήταν η τοποθέτησή τους πάνω σε γερά ξύλινα κρεβάτια όπου προηγουμένως είχαν στρωθεί με ένα πυκνό στρώμα από φτέρες που έπαιζαν το ρόλο του μονωτικού για τις ξαφνικές παγωνιές που ήταν σκέτη καταστροφή στις αποθήκες εκείνης της εποχής. Η μέθοδος αυτή, με την πρώτη επιλογή κάτω από το δέντρο και τη διατήρηση σε ζεστό, ξηρό, σκοτεινό και αεριζόμενο υπόγειο ήταν μία μέθοδος που εξασφάλιζε στο σπίτι τα φρούτα του σχεδόν μέχρι το Πάσχα. Σε όλη τη διάρκεια του χειμώνα, τα μήλα ήταν το μόνο είδος που δρόσιζε το στόμα των ανθρώπων, συμπλήρωνε τη φτωχή σε βιταμίνες διατροφή τους και γλύκαινε κατά κάποιον τρόπο τη ζήση τους. Kι ύστερα ήρθε η μονοκαλλιέργεια.. Αυτήν τη σχέση των ανθρώπων με τις μηλιές τους, την ανιχνεύουμε σχεδόν σε όλη την ορεινή επικράτεια μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του '60 και σε κάποιες περιοχές, που άργησε να φθάσει το αυτοκίνητο, μερικά χρόνια αργότερα. Η πλήρης εξάπλωση των αμαξιτών δρόμων σε όλη την περιφέρεια, συμπίπτει με το τέλος της ιθαγενούς οπωροκαλλιέργειας, καθώς τα πλεονάσματα άλλων περιοχών προωθήθηκαν παντού και ήταν εύκολη αποδοχή των νέων φρούτων, είχε κάπως να κάνει με τη γοητεία που ασκούν σήμερα τα εξωτικά φρούτα. Στο μεταξύ, άλλαξαν πολλά και μέσα στα σπίτια. Τα ψυγεία αχρήστεψαν τα κρεβάτια με τις φτέρες, οι κονσέρβες κομπόστας και οι μαρμελάδες έφτασαν σε όλα τα μπακάλικα, άνθρωποι που δεν είχαν δοκιμάσει πορτοκάλι στη ζωή τους τα έβλεπαν να φτάνουν προκλητικά στην πόρτα τους. Eτσι αθόρυβα και χωρίς εμφανείς συνέπειες και κυρίως λόγω της ραγδαίας αποψίλωσης της υπαίθρου η παραδοσιακή οπωροκαλλιέργεια έδωσε τη θέση της στην μονοκαλλιέργεια ορισμένων μόνο ποικιλιών που υπαγόρευσε η αγορά. Τέσσερις το πολύ πέντε ποικιλίες μήλων στοιβάζονται στους πάγκους των μανάβικων και η εμφάνισή τους, ελάχιστα διαφέρει απ' αυτήν της δωδεκάδας των αυγών! Προκλητικά ομοιόμορφα, χωρίς ούτε καν ένα στίγμα στο φλοιό τους ή τουλάχιστον μια ελάχιστη διαφορά, μοιάζουν περισσότερο να βγήκαν από μηχανή παρά από δέντρο. Oι χαμένες ονομασίες των μήλων Από τις εκατοντάδες ποικιλίες μήλων που υπήρχαν κάποτε στην Ελλάδα, όλες σχεδόν έχουν εξαφανισθεί. Το ζήτημα, βέβαια, δεν είναι σημερινό και έχει απασχολήσει κατά καιρούς πολλούς λόγιους και ερευνητές. Oπως για παράδειγμα τον φωτισμένο Ζωσιμά τον Εσφιγμενίτη που το 1889 γράφει στον «Προμηθέα» του: «…Σήμερον η ημετέρα επαρχία (Πήλιο) και κυρίως τα δύο χωρία, Δράκεια και Aγιος Λαυρέντιος αριθμούσι τριάκοντα ειδών μήλα, τα εξής: 1) Φερίκια τριών ειδών, ενός καλοκαιρινού, δύο χειμωνιάτικα. 4) Μανιές, 5) Μαρκέικα, 6) Αναστασέικα, 7) Καρλέικα, 8) Σουμπεκιά, 9) Χειμωνιάτικα, 10) Μουσαλέικα, 11) Βαρδακέικα, 12) Φλασκιά, 13) Σκιούπια, 14) Φακηλάτα, 15) Λαδόμηλα, 16) Κωστέικα, 17) Τσακνακέικα, 18) Καρπενησιώτικα, 19) Κερέικα, 20) Αρβανίται, 21) Καραουλάνια, 22) Μήλα της Εκκλησιάς, 24) Κανηκέικα, 25) Δηλιγιαννέικα, 26) Τσιλκέικα, 27) Νταουτέικα, 28) Χαϊβάνια, και πέντε ειδών ανώνυμα φέροντα όλα ομού το όνομα καλοκαιρινά». ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Τα μήλα των φωτογραφιών και οι μηλιές είναι από το ροδοχώρι τής Νάουσας τα μήλα είναι σταρκεν και golden.

Copyright:  http://www.kathimerini.gr η φωτογραφίες είναι τραβηγμένες στο ροδοχώρι τής Νάουσασ τα μήλα είναι σταρκεν και golden. έτος: 1977